عضدالدوله دیلمی

عضدالدوله دیلمی

اطلاعات شخصی
نام	ابو الشجاع
لقب	عضدالدوله
پدر	رکن الدوله دیلمی
دین	اسلام
محل دفن	نجف
حکومت
سمت	امیر آل بویه
سلسله	آل بویه
گستره حکمرانی	ایران و عراق
آغاز حکومت	۳۳۸ق
پایان حکومت	۳۷۲ق
مرکز حکومت	شیراز
اقدامات مهم	جلوگیری از اختلاف بین شیعیان و اهل سنت در بغداد، ساخت بیمارستان عضدی در بغداد، بازسازی حرم علوی، حسینی، کاظمین و عسکریین و کشیدن اولین حصار به دور شهر مدینه.

ابوشُجاع عَضُدُ الدّوله(۳۲۴-۳۷۲ق) فرزند حسن رکن الدوله دیلمی، بزرگ‌ترین امیر آل بویه و از قدرتمندترین امیران شیعی ایران است که بر مناطق وسیعی از سرزمین‌های اسلامی و ایران حکمرانی کرد. از جمله مهم‌ترین اقدامات وی، بازسازی خرابی‌های بغداد، سدسازی، احداث آب‌انبارهای بزرگ، رونق کشاورزی، جلوگیری از اختلاف بین شیعیان و اهل سنت در بغداد، ساخت بیمارستان عضدی در بغداد، بازسازی حرم علوی و حسینی و کاظمین و عسکریین و همچنین کشیدن حصار به دور شهر مدینه است.

زندگی‌نامه

عضد الدوله دیلمی فرزند حسن رکن الدوله در سال ۳۲۴ق در اصفهان به دنیا آمد. وی پس از ۳۴ سال حکومت بر مناطق ایران و عراق، در سال ۳۷۲ق در حالی‌که ۴۸ سال داشت، از دنیا رفت و طبق وصیتش در نجف کنار قبر امام علی(ع) دفن گردید.

بر سنگ قبر عضدالدوله نوشته شده است:

این قبر عضدالدوله ابو شجاع‌الدین فرزند رکن‌الدوله است. همجواری و همسایگی با این امام معصوم (امام علی) را دوست دارد، به طمع آنکه در روز قیامت، موجب رهایی او شود و درود خدا بر پیامبر و خاندان پاکش باد.

همچنین دستور داد این آیه بر روی سنگ قبرش بنویسند:

«و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید» (کهف، آیه ۱۸)

آغاز حکومت

عضدالدوله تنها سیزده سال داشت که پس از وفات عموی بزرگ خویش، علی عمادالدوله در سال ۳۳۸ق به توصیه عمادالدوله و به‌جهت اینکه فرزند پسری نداشت، جانشین وی در منطقه فارس، یکی از سه منطقه بزرگ بویهیان شد و همان سال در شیراز حکومت خویش را شروع کرد.

فتوحات

عضدالدوله در سال ۳۵۷ق کرمان را فتح کرد و گنجینه‌ها، اموال و دارایی‌های بسیاری به دست آورد و از همان سال فرمان خلیفه بغداد برای فرمانروایی عضدالدوله صادر گردید.

در سال ۳۶۰ق یکی از سرداران لشکر عضدالدوله، به نام عابد بن علی، به جیرفت رفت و پس از تصرف آن به هرمز رفت و آن شهر را زیر سلطه خویش و دولت آل بویه درآورد و پس از آن عمان نیز در همان زمان به تصرف عضدالدوله درآمد. همچنین ابواحمد خلف، حاکم سیستان، حاکمیت و فرمانروایی عضدالدوله را پذیرفت و به نام او خطبه خواند.

در سال ۳۶۷ق به‌جهت اختلافی که بین عضدالدوله و عزالدوله بختیار فرزند احمد معزالدوله حاکم بویهی بغداد پیدا شد، عضدالدوله به بغداد حمله کرد و حکومت عزالدوله را سرنگون کرد و عراق را نیز به قلمرو حکومت خود اضافه نمود. پس از تسلط عضدالدوله بر بغداد، خلیفه عباسی وقت، الطائع بالله، دستور داد هر روز هنگام نمازهای صبح، مغرب و عشاء، در مقابل خانه و محل سکونت عضدالدوله تشریفات حکومتی اجرا شده و طبل‌ها را به صدا درآورده و نقاره بکوبند. همچنین دستور داد که از آن پس، بر منبرها بعد از دعا برای خلیفه، برای عضدالدوله نیز دعا کنند. بنابر تصریح ابن مسکویه، عضدالدوله اولین فرمانروای غیر عرب بود که به دستور خلیفه عباسی چنین تشریفاتی برای او انجام می‌گرفت. پس از آن گستره حکومتی وی از سواحل دریای عمان تا شام و حدود مصر امتداد یافت.

همچنین عضدالدوله در اختلاف بین دو برادرش، مؤیدالدوله و فخرالدوله، از مؤید الدوله حمایت کرد و به همراه مؤیدالدوله به جنگ فخرالدوله رفتند و گرگان و طبرستان را به تصرف درآوردند و عضدالدوله حکومت آن مناطق را به مؤیدالدوله سپرد. فخرالدوله در این تهاجمات متواری شد و به قابوس بن وشمگیر از دشمنان آل بویه پناه برد.

خدمات عمرانی

بازسازی بغداد

پس از اشغال بغداد توسط عضدالدوله دیلمی، به‌جهت جنگ‌هایی که بین وی و عزالدوله صورت گرفته بود، خرابی‌ها و ویرانی‌های بسیاری در آن شهر به‌وجود آمد. عضدالدوله در سال ۳۶۹ق دستور داد تا خرابی‌ها و ویرانی‌ها بازسازی شوند. به‌همین جهت مسجد جامع این شهر را بازسازی کرد و به کسانی که توانایی نوسازی خانه خود را نداشتند، وام پرداخت می‌کرد.

ساخت بازار

عضدالدوله در کازرون فارس، بازاری مخصوص کتان‌بافان ساخت که روزانه بیست هزار درهم درآمد داشت. همچنین بازارچه‌هایی در مجاورت مسجد جامع رامهرمز بنا کرد که در کمال زیبایی و پاکیزگی بود و سقفی منقش و کاشی‌کاری داشت. دروازه این بازارچه‌ها شب‌ها قفل می‌شد.

آب رسانی

عضدالدوله آب‌انبارهای بزرگی برای ذخیره آب احداث کرد و تأسیسات بند امیر و شبکه آبیاری فارس را ایجاد کرد. همچنین سدی که در سال ۳۴۹ق بر روی رودخانه کر در اطراف شیراز ساخته شد، از کارهای عضدالدوله می‌باشد.

مقدسی درباره سد امیر می‌نویسد: «سد امیر، سدّی بی‌نظیر بود. قبل از احداث این سد اطراف منطقه کربال در منطقه فارس، بیابانی خشک و بی‌آب و علف بود. با احداث این سد منطقه آباد شد و حدود سیصد روستا از نعمت آب بهره‌مند گردید.

همچنین در شهر استخر (که در زمان آل بویه از شهرهای مهم به‌شمار می‌آمد) آب‌انبار بزرگی در عصر عضدالدوله ساخته شد.

ابن مسکویه درباره اقدامات عضدالدوله در بغداد ذیل حوادث سال ۳۶۹ق می‌نویسد:

در بغداد نهرهای بسیاری جاری بود که آب شرب مردم، باغ‌ها و مزارع از آنها تأمین می‌شد. ولی به‌مرور زمان تمام آب‌ها خشکید و مردم ناگزیر از آب غیرمناسب چاه‌ها برای نوشیدن استفاده می‌کردند، یا مسافت زیادی تا رودخانه دجله طی می‌کردند و از آنجا آب می‌آوردند. عضدالدوله پس از ورود به بغداد، دستور داد تا تمام کانال‌های آب را لایروبی و در آن‌ها آب جاری کردند.

ساخت پل

از دیگر اقدامات عضدالدوله، پل‌سازی و تعمیر پل‌های شکسته بود. از جمله پل بزرگ بغداد را به اندازه عرض یک خیابان وسیع کرده و دو طرف آن را نرده‌گذاری کرد.

کمک به کشاورزان

عضدالدوله در رونق کشاورزی نیز تلاش می‌کرد. او افراد مورد اعتمادی را تعیین می‌کرد تا در امور زراعت و برداشت محصول، بر کار کشاورزان نظارت کنند. در نتیجه این تدبیر، میزان برداشت محصولات فزونی یافت.

توجه به زیباسازی شهر

یکی دیگر از کارهای عضدالدوله تشویق مردم بغداد برای زیباسازی منزل و دیوارهای آن بود. وی به صاحبان منازلی که خانه‌هایشان مشرف به رودخانه دجله بود، و از نظر مالی توانایی و بضاعت لازم را داشتند، دستور می‌داد که در زیباسازی ساختمان و منازل خویش تلاش کنند.

اقدامات امنیتی

عضدالدوله به هنگام ورود به بغداد، متوجه شد که امنیت و راه‌های منتهی به آن شهر را راهزنان از بین برده‌اند. از این رو به لشکریان خود مأموریت داد تا دزدان آن مناطق را از بین برده و تعداد زیادی از آنان را دستگیر کردند. او همچنین توانست سرزمین‌های عراق و ایران را از وجود غارت‌گرانی که در راه‌های کرمان، بلوچستان، یزد و طبس و... وجود داشتند، پاک کند.

عضدالدوله همچنین پس از پاکسازی هر منطقه و از بین بردن دزدان آن مسیر، تنی چند از سران قبایل آنان را دستگیر و روانه زندان می‌کرد و هرچند وقت یکبار، گروگان‌ها را با عده‌ای دیگر از آن قبیله جایگزین می‌نمود. به این ترتیب همواره افرادی از قبایل اشرار غارت‌گر در زندان‌های عضدالدوله به سر می‌بردند. این شیوه باعث می‌شد راهزنان جرأت غارت‌گری و ناامن کردن راه‌ها را نداشته باشند. همچنین وی راهزنان را به مناطق و شهرهای دیگر تبعید می‌کرد.

همچنین عضدالدوله علاوه بر پاک‌سازی راه‌ها، به منظور آسایش مسافران و رهگذران، در بین راه‌ها، استراحت‌گاه و پاسگاه‌هایی احداث کرد.

آدام متز درباره اقدامات امنیتی عضدالدوله در شیراز می‌نویسد:

در آغاز عصر اسلامی، درباره نقل و انتقال مردم به کشورهای خارجی قانونی نبود. نخستین بار در شرق مناطق اسلامی، عضدالدوله به منظور ایجاد امنیت خارجی و کنترل آمد و شد اتباع خارجی، دستور داد تا نگهبانان مواظب دروازه‌های پایتخت (شیراز) باشند و افرادی که متقاضی خروج از منطقه بودند، می‌بایست مجوز عبور تهیه کنند و مسافرانی که بدون گذرنامه، رفت و آمد می‌کردند، بازداشت می‌شدند.

رفع اختلاف مذهبی

در دوران فرمانروایی معزالدوله و فرزندش عزالدوله بر بغداد، تنش‌های سیاسی و مذهبی میان شیعه و سنی افزایش یافته بود. این تنش‌های مذهبی گاهی منجر به ضرب و جرح و قتل و خونریزی و آتش‌سوزی می‌شد.

اهل سنت که بغداد را مرکز علمی و مذهبی خود می‌دانستند، وجود شیعیان را در سرزمین خویش - آن‌هم با آزادی‌های بسیاری که از سوی فرمانروایان بویهی به آنان داده شده بود - غیرقابل تحمل می‌دانستند. از سوی دیگر، نقالان یا قصه‌خوان‌هایی وجود داشتند که افرادی را گرد خود جمع کرده و حکایات تاریخی و مذهبی متفاوتی را نقل می‌کردند. بسیاری از این حکایات و داستان‌های مذهبی با واقعیت منطبق نبود و موجب می‌شد که احساسات مذهبی شنوندگان برانگیخته شده و منجر به حوادث تلخی گردد.

هنگامی که عضدالدوله بر عراق و بغداد تسلط یافت، دستور داد از قصه‌گویی و قصه‌خوانی در مساجد و اماکن عمومی جلوگیری شود. همچنین پس از ورود عضدالدوله به بغداد، جشن عید غدیر که با شدت و حساسیت بسیاری برپا می‌شد و همواره خشم اهل سنت را در پی داشت و موجب درگیری‌ها و صدمات جانی زیادی می‌گردید، به منظور کاهش بحران و ایجاد امنیت و فضای سالم مذهبی، به طور موقت متوقف شد.

فعالیت‌های رفاهی

کمک به بینوایان و درراه ماندگان

از جمله اقدامات عضدالدوله کمک به افراد کم توان بود. وی برای شیعیانی که در جوار اماکن متبرکه اهل بیت(ع) در شهرهای نجف اشرف، کربلا و کاظمین سکونت داشتند و برای گذران زندگی در مضیقه بودند، مستمری ماهیانه تعیین کرد. عضدالدوله به یکی از کارگزاران مسیحی خود دستور داد علاوه بر رسیدگی به امور کلیسا، به افراد بی‌بضاعت آنان نیز رسیدگی و کمک کند.

همچنین عضدالدوله هر ساله ده هزار درهم به بیوگان و افراد مسکین کمک می‌کرد و سه هزار درهم به کفاشان مسیر همدان تا بغداد می‌داد تا کفش زائران خانه خدا را تعمیر کنند. همچنین وجوهی را برای بزرگان، فقیهان، قاریان و بازماندگان خاندان‌های قدیم و فقرای مکه، مدینه، کوفه و بغداد می‌فرستاد.

بیمارستان عضدی

از جمله اقدامات مهم عضدالدوله، ساخت بیمارستانی در شهر بغداد بود که از معروف‌ترین بناهای اسلامی و مجهزترین مراکز علمی و درمانی دوران شکوفایی حکومت‌های شیعه محسوب می‌شود. ساخت بیمارستان عضدی زیر نظر محمد بن زکریای رازی که سرآمد پزشکان آن زمان بود، انجام گرفت. زکریای رازی پس از تحقیق و آزمایش درباره مکان مناسب بیمارستان، مکانی در غرب بغداد را مناسب تشخیص داد و بیمارستان در آنجا ساخته شد. این بیمارستان در سال ۳۷۲ق افتتاح شد و تا اواخر قرن ششم برقرار بود و پس از آن به تدریج از بین رفت. عضدالدوله امکانات پزشکی و داروهای مورد نیاز این بیمارستان را از شهرهای دیگر به بیمارستان بغداد منتقل می‌کرد.

در این مرکز درمانی، بخش‌های مختلف پزشکی از قبیل جراحی، چشم‌پزشکی، شکسته‌بندی، درمان‌های طبی به صورت مستقل برپاشده بود و به مردم خدمات‌رسانی می‌کرد. کارکنان اصلی بیمارستان که از سوی عضدالدوله گزینش شده و به کار مشغول بودند، به هشتاد نفر می‌رسید. همچنین تعداد پزشکان این مرکز به ۲۴ نفر می‌رسید. این بیمارستان علاوه بر خدمات درمانی، یک مرکز آموزشی هم به شمار می‌رفت و استادان مجربی در آن به تدریس علم طب می‌پرداختند.

همچنین عضدالدوله ساختمانی را به نام دارالشفاء یا دارالمجانین (تیمارستان) در بغداد احداث کرد.

از دیگر اقدامات این عصر، ساخت بیمارستانی در اصفهان است.

بازسازی عتبات عالیات

یکی از اقدامات مذهبی عضدالدوله در دوران حکومتش، بازسازی حرم امامان در عراق می‌باشد. بازسازی حرم امام علی(ع)، حرم امام حسین (ع)، حرم کاظمین و حرم عسکریین در زمان عضدالدوله صورت گرفت.

مدینه

عضدالدوله در اواخر عمر خویش در سال ۳۷۲ قمری برای جلوگیری از هجوم غارت‌گران و دشمنان متجاوز، حصاری به دور شهر مدینه کشید تا شهر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، از گزند حوادث محفوظ باشد. بعضی بر این باورند این حصار، اولین حصاری است که به دور شهر مدینه کشیده شده است.

حرم علوی

عضدالدوله در سال ۳۷۱ قمری بنایی باشکوه و مجلل بر روی قبر حضرت علی(ع) بنا کرد. همچنین خود به همراه سپاهیانش برای نظارت بر کار بازسازی حرم امام علی(ع)، یک سال در نجف اقامت کرد. همچنین پس از اتمام کار ساختمان حرم، عضدالدوله افرادی را به عنوان خادم، مؤذن و نگهبان در آنجا گمارد و برای ایشان حقوق و مزایایی معین کرد.

همچنین پس از توسعه ساختمان حرم، عضدالدوله شیعیان بسیاری را تشویق کرد تا برای تبرک جستن به آن امام، خانه‌های خود را در اطراف حرم آن حضرت بنا کنند. او برای ایجاد شهری بر گرد حرم وصی پیامبر(ص)، امکانات و تسهیلات مالی و هدایای ارزنده‌ای برای مشتاقان سکونت در آن منطقه قرار داد و بدین صورت شهر مقدس نجف اشرف شکل گرفت.

حرم حسینی

پس از تخریب حرم امام حسین(ع) توسط متوکل عباسی و بازسازی آن توسط داعی صغیر در سال ۲۸۰ قمری، به دستور عضدالدوله دیلمی، حرم حسینی در سال ۳۶۹ قمری بازسازی کلی شد و توسعه به سزایی یافت و برای اولین بار، گنبدی باشکوه بر سر آن مرقد مطهر احداث شد.

عضدالدوله علاوه بر ساکنان منازل اطراف حرم، برای خادمان و دست‌اندرکاران آستانه مقدسه حضرت امام حسین(ع)، مساعدت‌های مالی فراوانی کرد. این حاکم خود بارها به زیارت قبر امام حسین(ع) می‌رفت و عشق خود را به اهل بیت(ع) ابراز می‌کرد.

حرم کاظمین

پس از مرمت نسبی حرم کاظمین توسط معزالدوله دیلمی در سال ۳۳۶ قمری و سکونت شیعیان بسیاری در جوار حرم کاظمین، به فرمان عضدالدوله دیلمی برای جلوگیری از ورود آب رودخانه دجله به منطقه حرم، دیواری به دور آن کشیده شد. وی علاوه بر حصار حفاظتی کاظمین، برای خادمان، اذان‌گویان و ائمه جماعت و قاریان قرآن آن منطقه، حقوق ویژه‌ای تعیین نمود و برای افراد مستمند و پناهندگان به آن حرم مبارک، مستمری تعیین کرد. این فرمانروای شیعی آل بویه، که همواره به فکر عظمت بخشیدن به تشیع و گرامی‌داشت آثار و اماکن مذهبی آن بود، دستور داد تا به افراد مستضعفی که در آنجا اقامت گزیده‌اند، همانند ساکنان حرم علوی و حرم حسینی جایزه و پاداش داده شود.

حرم عسکریین

پس از تسلط بویهیان بر بغداد و عراق، معزالدوله دیلمی به سامرا سفر کرد و دستور داد قبه و ضریحی چوبی بر روی قبر دو امام ایجاد کنند..

در سال ۳۶۸ قمری به دستور عضدالدوله دیلمی، عمارتی را در مکان حرم بنا کرد و دستور داد ضریحی باشکوه با چوب ساج بر روی مرقد آن دو امام بنا کردند. همچنین عضدالدوله در همان سال، صحن و سرای حرم را توسعه داد و حصار محکمی به دور شهر سامرا کشید.

حرم شاه‌چراغ

برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که قبر احمد بن موسی بن جعفر در شیراز در زمان فرمانروایی عضدالدوله آشکار شده است. عضدالدوله پس از آگاهی از محل قبر، دستور داد گنبد و بارگاهی برای آن قبر احداث کنند.

حرم آستانه حر بن یزید ریاحی

عضدالدوله در سال ۳۷۰ قمری دستور داد مرقد و ساختمانی برای مدفن حر بن یزید ریاحی (که در مکانی دورتر از مرکز شهر کربلا قرار داشت) بنا کنند.

در نگاه دیگران

• حمدالله مستوفی: عضدالدوله، خلاصه دولت آل بویه و زبده آن قوم بود و سیاستی عظیم و ستودنی داشت و افتخارات بسیاری برای بویهیان به بار آورد.

• ابن ابی الحدید: عشق و علاقه عضدالدوله به مکتب تشیع و اهل بیت(ع) وصف ناپذیر بود. بر روی شمشیر او و پدرش رکن الدوله، تمثال امام علی(ع) حک شده بود.

• شیخ بهایی: سلطان فاضل و برجسته، عضد الدوله دیلمی - که خدایش رحمت کند - تشیع در وجودش به شدت نفوذ کرده بود. از بناهایی که به دست او احداث شده، گنبد مرقدهای امام علی(ع) و امام حسین(ع) است.

پانویس

منابع